Veselin P. Dželetović

Kada govorimo o kulturno-istorijskom nasleđu jednog prostora, važno je postaviti pitanje: ko je tu živeo, šta je gradio, i šta je ostalo kao trajno svedočenje vremena? Kosovo i Metohija su teritorija na kojoj su se preplitale civilizacije, ali istorijski tragovi svedoče o dominantnoj kulturi i identitetu. Ovaj tekst pokušava da odgovori na jednostavno pitanje: Čiji su kulturno-istorijski spomenici na Kosovu i Metohiji?

Pođimo redom…

Šta je kulturno istorijski spomenik?

Kulturno-istorijski spomenik je objekat ili lokalitet koji ima izuzetnu istorijsku, kulturnu, umetničku, naučnu ili društvenu vrednost, i koji predstavlja svedočenje jednog vremena, naroda ili civilizacije. Takav spomenik može biti:

• arhitektonski objekat (npr. crkva, tvrđava, most),

• umetničko delo (freska, skulptura),

• arheološko nalazište,

• ili čak cela urbana ili ruralna celina (npr. stara varoš).

Da bi nešto bilo priznato kao kulturno-istorijski spomenik, mora ispunjavati neke od sledećih kriterijuma:

1. Autentičnost – da je sačuvan u originalnom obliku ili na uverljiv način rekonstruisan.

2. Istorijska vrednost – da svedoči o značajnom događaju, ličnosti, kulturi ili periodu.

3. Umetnička ili arhitektonska vrednost – da predstavlja izraženi primer stila, tehnike ili umetničkog izraza.

4. Kontinuitet i tradicija – da je bio u upotrebi ili poštovanju kroz više generacija.

Srpsko prisustvo – Kosovo i Metohija omeđeni svetinjama

Kosovo i Metohija su bili srž srpske srednjovekovne državnosti. Upravo na ovom prostoru su podizani najznačajniji duhovni, kulturni i administrativni centri srpske srednjovekovne države. Komitet za svetsku baštinu upisao je Visoke Dečane na UNESCO listu Svetske baštine kao deo „Srednjovekovnih spomenika na Kosovu“. Ovoj carskoj lavri pridodati su i Pećka patrijaršija, Gračanica i Bogorodica Ljeviška.

Ove srpske svetinje stavljene su i na listu ugrožene svetske baštine. Ovo neizostavno povlači i pitanje: od koga i čega su ugrožene? Na listi ugroženih srpskih svetinja na Kosovu i Metohiji nema mnoštva crkava i manastira, crkvišta, grobalja, iskopina… koji su pod stalnim udarom albanskih terorista.

Za svaku crkvu i manastir na Kosovu i Metohiji postoje verodostojni dokazi, podaci i povelje o tome ko je gradio i kada. I čija je zadužbina. Postoje i brojni adelfati koji to potvrđuju.

Albansko prisustvo – bez kulturno-istorijskih tragova

Albansko stanovništvo se u većem broju naseljava na Kosovu i Metohiji tek u 17. veku, kao posledica turskih ratova, migracija i iseljavanja Srba. U tom periodu dolazi do migracija i demografskih promena, ali ne i do stvaranja kulturne infrastrukture u vidu spomenika koji bi svedočili o ranijem albanskom istorijskom prisustvu na ovom prostoru.

Na osnovu dostupnih podataka, arheoloških nalaza, istorijskih dokumenata i državnih registara:

• ne postoji nijedan kulturno-istorijski spomenik na Kosovu i Metohiji koji je podignut od strane albanskog stanovništva pre 19. veka.

• ne postoji nijedna crkva, tvrđava, škola ili manastir albanskog porekla koji bi svedočio o ranoj, nezavisnoj kulturnoj ili državnoj prisutnosti Albanaca na tom prostoru.

Spomenici koji se ponekad navode kao „albanski“ (poput kula – odbrambenih kuća plemenskih porodica) datiraju uglavnom iz 19. veka i predstavljaju etnološke, ali ne i kulturno-istorijske spomenike u klasičnom smislu. Te građevine nisu kulturno-istorijski spomenici u klasičnom smislu: nemaju umetničku vrednost, liturgijsku funkciju, niti istorijski kontinuitet u vremenu. U nedostatku svojih građevina, kako bi dokazali istorijski kontinuitet na tom prostoru (koga nema), pokušavaju da svojataju osmanlijska i srpska kulturna dobra.

Pokušaj otimanja srpskih svetinja

Istorija se ne sme pretvarati u oružje. Ona je nasleđe. A nasleđe pripada ne samo nama, već i celom svetu koji želi da se naziva civilizovanim. U vremenu kada se istorija sve češće preoblikuje u skladu sa dnevno-političkim potrebama, važno je vratiti se činjenicama i istini. Kosovo i Metohija, prostor duboko ukorenjen u srpskom duhovnom i državnom identitetu, sve češće se predstavlja kao isključivo albanski, pa se čak i najpoznatiji srpski manastiri, poput Visokih Dečana, pokušavaju pripisati „albanskom nasleđu“.

Ovo nije samo netačno – već i kulturno opasno. Na svaki takav pokušaj prisvajanja mora se adekvatno reagovati. Mora se svetsko javno mnjenje upoznati sa istinom o tome. Kao i činjenicom koliko je srpskih svetinja uništeno u pogromima Srba. I da se jasno i glasno kaže da su ih uništili upravo oni koji ih danas svojataju. Evropa – koja je s pravom ponosna na svoje katedrale, dvorce i kulturno blago – mirno posmatra kako se na prostoru Kosova i Metohije: prisvajaju vekovni manastiri i crkve, falsifikuju kulturni koreni, preti monasima i sveštenicima, a srpsko prisustvo svodi na „relikt“ koji treba prećutno nestati.

Zar je za Evropu to bila cena mira? Ako jeste – dobili su mir bez pravde. A mir bez pravde nije mir, već prećutni poraz nečijeg morala. Kada se istorija jednog naroda briše, a kulturna baština uništava — i to se sve dešava pred očima sveta koji ćuti — onda ta tišina postaje saučesništvo.

Ima li veće sramote nego gledati kako nestaje ono što je UNESCO nazvao „svetskom baštinom“ — i ćutati?

Ko je gradio i čije su najznačajnije džamije na Kosovu i Metohiji?

1. Džamija Sinan-paše (Prizren), Izgrađena: 1615. godine, Ktitor: Sinan-paša, veliki vezir Osmanskog carstva, Napomena: Ovo je jedna od najvećih i najimpozantnijih džamija u regionu. Nalazi se u starom jezgru Prizrena i poznata je i po tome što je, prema nekim izvorima, za njenu gradnju korišćen materijal sa porušenog manastira Svetih Arhangela.

2. Imaret džamija (Džamija sultana Murata, Priština), Izgrađena: 1389/1392. godine (prema predanju, odmah nakon Kosovske bitke), Ktitor: Sultan Murat I (ili njegov sin Bajazit I), Napomena: Nalazi se u blizini turbeta sultana Murata i predstavlja jedan od najstarijih islamskih verskih objekata u regionu.

3. Džamija u Peći (Bajrakli džamija / Fatih džamija), Izgrađena: 15. vek, Ktitor: Mehmed II Osvajač (Fatih sultan Mehmed), Napomena: Smatra se jednom od prvih džamija izgrađenih nakon osmanskog osvajanja ovih prostora.

4. Džamija u Đakovici (Hadži Šefvan džamija), Izgrađena: krajem 16. veka, Ktitor: Hadži Šefvan

5. Džamija u Vučitrnu, Izgrađena: 15. vek, Ktitor: Porodica iz osmanske administracije (tačan ktitor nepoznat), Napomena: Vučitrn je bio važno administrativno sedište, pa se tu nalazila i rezidencija paše, uz džamiju.

Ove osmanlijske građevine ispunjavaju i kriterijum o kontinuitetu i tradiciji kulturno-istorijskih spomenika ali one nisu albanske!

Zaključak

Istorija Kosova i Metohije je duboko srpska po svom kulturnom nasleđu. Istorijski, ne postoji nijedan albanski kulturno-istorijski spomenik na tom prostoru pre 19. veka. To nije politička poruka – već istorijska činjenica koju potvrđuju arheolozi, istoričari i same institucije kao što su UNESCO i Republički zavod za zaštitu spomenika kulture.

Savremena realnost ne može se graditi na negiranju prošlosti. Istina ne pripada ni jednoj strani – već onima koji su spremni da je izgovore. Istorijske činjenice nisu predmet glasanja, već istraživanja i odgovornosti. Ukoliko se teži istini, onda se mora reći jasno: albanskih istorijskih spomenika na Kosovu i Metohiji – nema. To ne znači da Albanci nisu deo savremene stvarnosti tog prostora, ali znači da se njihovo kulturno nasleđe ne može projektovati u prošlost koja mu ne pripada.

Istina nije protiv nikoga – ona je preduslov za pomirenje i pravedno razumevanje vremena u kom živimo.

Izvori:

1. UNESCO World Heritage Centre: Medieval Monuments in Kosovo
   https://whc.unesco.org/en/list/724

2. ICOMOS Evaluacija iz 2004. godine
   ICOMOS Evaluations of Cultural Properties – 2004 (PDF)
   

3. Republički zavod za zaštitu spomenika kulture Srbije – Registar kulturnih dobara KiM

4. SANU: „Kosovo i Metohija u srpskoj istoriji“, zbornik radova SANU

5. Dušan Bataković (ur.) – The Kosovo Chronicles

6. Vojislav Đurić – Istorija srpske umetnosti

7. Aleksandar Deroko – Srednjovekovni manastiri u Srbiji, Crnoj Gori i Makedoniji

8. Milutin Garašanin – arheološke studije o kontinuitetu hrišćanske baštine